وقوع زلزله‌های کرمانشاه، کرمان و حتی زلزله اخیر تهران باعث افزایش یا کاهش احتمال وقوع زلزله مهیب تهران نشده‌است. در زمینه پیش‌بینی زلزله‌ها نظریه متقن و مطمئنی وجود ندارد. در این مطلب از قصد داریم به بررسی سناریوهای مختلف زلزله بزرگ ۶ یا ۷ ریشتری احتمالی تهران بپردازیم. زلزله‌های مختلفی در طول تاریخ تهران رخ داده که هرکدام تلفات فراوانی به جای گذاشته‌اند.
الگوی وقوع زلزله‌ها در نقاط مختلف جهان آن قدر رندوم و تصادفی است که زمین شناسان را نیز گیج کرده‌است. تنها چیزی که زلزله شناسان در زمینه پیش‌بینی زمین لرزه‌ها می‌دانند این است که کدام گسل‌ها توانایی بیشتری برای ایجاد زلزله دارند و احتمال ایجاد زلزله توسط کدامشان کم‌تر است.
یک استدلال دربارهٔ زلزله ۱۳۹۶ تهران وجود دارد که می‌گوید خوشبختانه انرژی گسل خالی شده و باید کم‌تر نگران بود. استدلالی که شهردار تهران نیز به کار برد. این استدلال از آنجا غلط است که زلزله اخیر توسط گسل اشتهارد به وجود آمده و نه گسل‌های شهر تهران! در واقع، این زلزله شهر تهران را به شکل چشمگیری لرزانده ولی عامل اصلی لرزش گسلی در نزدیکی شهر ملارد بوده و هیچ ربطی به گسل‌های تهران نداشته.
استدلال دیگری می‌گویند از زلزله‌های اخیر ایران می‌توان نتیجه گرفت احتمال زلزله مهیب تهران افزایش یافته‌است. این استدلال نیز غلط است. چراکه احتمال وقوع زلزله مهیب به واسطه گسل‌های شهر تهران به مانند قبل است. چیزی که تغییر کرده میزان فعالیت گسل اشتهارد در حومه تهران و کرج می‌باشد که اکنون احتمال وقوع زلزله ۷ ریشتری از آن گسل افزایش یافته‌است و تا هفته‌ها انتظار رخداد آن می‌رود.
سناریو های مختلف و واقعیات زلزله بزرگ تهران
اگر بخواهیم از سه گسل اصلی تهران نام ببریم، باید به گسل مشا، گسل شمال تهران و گسل ری اشاره کرد. زلزله‌های کوچکی که هر ماه در دماوند و فیروزکوه رخ می‌دهند به واسطه گسل مشا می‌باشد. بسیاری از این زلزله‌ها اصلاً حس نمی‌شود. گسل ری نیز گاهی فعالیت‌های کوچکی دارد که حس نمی‌شود. گسل شمال تهران اما مدت‌ها است غیرفعال بوده و ممکن است زلزله ۵٫۲ ریشتری تهران آن را تحریک به فعالیت کرده باشد.
آژانس همکاری‌ها بین‌المللی ژاپن (جایکا)، شکل‌های مختلف زلزله بزرگ تهران را بررسی کرده و سنجیده‌است. در گزارش انتشار یافته توسط کارشناسان ژاپنی، میزان خسارات ساختمان‌ها و خسارات جانی از جمله تعداد کشته‌ها تخمین زده شده‌است. این گزارش می‌گوید یکی از سه گسل اصلی تهران می‌تواند باعث زلزله ای خسارت بار شود.
براساس جداول منتشر شده توسط کارشناسان ژاپنی، وقوع زلزله ۶٫۷ ریشتری توسط گسل ری خسارات جانی و مالی به مراتب بیشتری نسبت به وقوع زلزله‌های ۷٫۲ ریشتری توسط گسل‌های دیگر تهران خواهد داشت.
اگر گسل شهر ری با بزرگی 6.7 ریشتر بلرزد
زلزله تهران اگر به وسیله گسل ری رخ دهد، زیان بارترین حالت خود را خواهد دید. زمین لرزه ری می تواند باعث آسیب رسیدن به 55 درصد ساختمان های تهران شود و 383 هزار نفر را به کام مرگ بکشاند. گسل ری اکنون فعال است و گاهی لرزه های خفیفی دارد.
اگر گسل شمال تهران با بزرگی 7.2 ریشتر بلرزد
در این صورت تنها 36 درصد ساختمان های تهران تخریب می شوند و میزان تلفات انسانی نسبت به زلزله احتمالی ری کم تر خواهد بود. در صورت رخ دادن زلزله 7 ریشتری تهران به واسطه گسل شمال تهران، تعداد کشته ها تقریبن 126 هزار نفر تخمین زده شده است.
اگر گسل مشا با بزرگی 7.2 ریشتر بلرزد
گسل مشا که در دماوند است، کم ترین خسارت را بر جای خواهد گذاشت. بر اساس تخمین کارشناسان ژاپنی در صورت رخ دادن زلزله شهر تهران به واسطه گسل مشا، از میان جمعیت چندین میلیونی تهران، 20 هزار نفر جان خود را از دست خواهند داد و میزان خسارات به ساختمان ها تنها 13 درصد خواهد بود.
بالاخره کدام گسل تهران را خواهد لرزاند و زلزله تهران چند ریشتر خواهد بود؟
نکات متعدد جالب و عجیبی دربارهٔ گسل‌های تهران وجود دارد. گسل مشا و گسل ری هم‌اکنون فعال هستند. فعالیت گسل مشا در چند سال گذشته به مراتب بیشتر از گسل ری بوده‌است. این گسل هر هفته یک یا یا دو بار، دماوند یا فیروزکوه را به شکلی خفیف می‌لرزاند، طوری که معمولن ساکنان آن مناطق نیز متوجه این زمین لرزه‌ها نمی‌شوند.
اگر بنا بر تخلیه انرژی باشد، گسل مشا انرژی خود را هر هفته تخلیه می‌کند! اما نکتهٔ مهم آن است که زلزله‌های مهیب غیرقابل پیش‌بینی و تصادفی هستند. گسل مشا در میان سایر گسل‌های تهران و اطرافش، سابقه بیشتری در ایجاد زلزله‌های بزرگ و ویرانگر داشته‌است.
از طرف دیگر گسل ری را داریم که کم و بیش فعال است. سابقه این گسل در زمینه ایجاد زلزله‌های بزرگ از گسل مشا کم‌تر است و بیشتر عامل زلزله‌های باستانی تهران بوده‌است. لرزیدن گسل ری با بزرگی بیشتر از ۶ ریشتر می‌تواند فاجعه ای انسانی در شهر تهران رقم بزند که نیازی شدید به کمک‌های بین‌المللی خواهد داشت.
گسل شمال تهران هر ۳۵۰۰ سال زلزله ای بسیار مهیب ایجاد کرده‌است. این گسل که مانند گسل ری بیشتر باستانی محسوب می‌شود، هم‌اکنون سکوتی ترسناک کرده و فعال نیست. برخی معتقدند لرزیدن گسل اشتهارد (در نزدیکی ملارد) ممکن است گسل شمال تهران را فعال کرده باشد.
در نهایت باید توجه داشت میزان خسارت جانی و مالی هر محله از شهر تهران، با توجه به تراکم جمعیت و میزان نزدیکی با مرکز زلزله متغیر خواهد بود. قدرت تخریب زلزله نیز علاوه بر بزرگی با عمق وقوع آن نیز مربوط است.
آیا باید از تهران برویم و این که آیا تلفات چند میلیونی حقیقت دارد؟
تخلیه چندین میلیون نفر از شهر تهران به خاطر احتمال وقوع زلزله منطقی به نظر نمی‌رسد. نکته ای که باید توجه داشت این است که تخمین‌های میلیونی از میزان تلفات زلزله بزرگ تهران بنیان علمی ندارد و تنها اعلام نظرهای شخصی است.
از معدود گزارش‌های علمی که هم‌اکنون دربارهٔ زلزله ۷ ریشتری تهران وجود دارد، همین گزارش جایکا است که دربارهٔ آن صحبت کردیم. پس به نظر می‌رسد به جای وحشت پراکنی‌های بی فایده، بهتر است ما تهرانی‌ها و ساکنان استان‌های حومه از جمله البرز، قم و سمنان دست در دست هم دهیم و به ایمن‌سازی شهرهای خود بپردازیم.
نکته دیگر این است که نباید دست روی دست گذاشت و ناامید بود. ایمن‌سازی فقط به معنای ساخت بنای‌های ضد زلزله یا مقاوم‌سازی بناهای قدیمی نیست، بلکه موارد آسان‌تری را نیز شامل می‌شود. افزایش مناطق تخلیه امن، جلوگیری از مسدود شدن راه‌های فرار و تخلیه، محکم کردن لوازم خانگی و اشیای درون خانه و یادگیری روش‌های پناه گرفتن و هم چنین تخلیه به ایمنی بیشتر ما در برابر زلزله ۶ یا ۷ ریشتری تهران کمک خواهد کرد.